Παναγιά Παναξιώτισσα
ένα μνημείο του 10ου αιώνα

Σε μια ήρεμη και ερημική τοποθεσία, που έρχεται σε αντίθεση με το γειτονικό απόκρημνο βουνό της Βαράσοβας, ανάμεσα σε πεύκα, ελιές και κυπαρίσσια, δυο χιλιόμετρα βόρεια της Κοινότητας Γαβρολίμνης, σώζεται ο ναός της κοίμησης της Θεοτόκου που είναι πασίγνωστος με το όνομα « Παναξιώτισσα ». Το επίθετο της Παναγίας « Παναξιώτισσα » είναι μοναδικό στον ορθόδοξο χώρο και πιθανότατα σημαίνει « αυτή που αξιώθηκε των πάντων ». Από τις συνεχείς προσχώσεις ο ναός βρίσκεται τώρα χαμηλότερα από την επιφάνεια του εδάφους κατά μισό μέτρο. Όσο για τη χρονολόγηση του μνημείου το 1935 ο Ορλάνδας το χρονολόγησε στο δεύτερο μισό του 10ου αιώνα. Αργότερα το 1961 επανήλθε με νεότερα συγκριτικά στοιχεία και το χρονολόγησε με μεγαλύτερη ακρίβεια στο τέλος του ιδίου αιώνα.

Αν λάβουμε υπόψη μες τη διαπίστωση ότι τα μαρμάρινα γλυπτά της κεντρικής αψίδας προέρχονται από αρχαιότερα μέλη και υπολογίσουμε και τη διαμόρφωση του χώρου γύρω από το ναό, καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι ο ναός της Παναξιώτισσας χτίστηκε πάνω στα ερείπια παλαιοχριστιανικής Βασιλικής, που είχε μάλιστα μεγάλες διαστάσεις.

Εύηνος Ποταμός

Ο Εύηνος ποταμός είναι γνωστός από το πέρασμα του Ηρακλή και της Δηιάνειρας.

Ο Ηρακλής μετά το γάμο του με τη Δηιάνειρα, έμεινε για ένα χρονικό διάστημα στην Καλυδώνα, η οποία βρισκόταν κοντά στον Εύηνο ποταμό. Ο Ηρακλής αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την Καλυδώνα εξαιτίας ακούσιου φόνου. Ο Ευρύνομος, στενός συγγενής του Οινέα, έχυσε από απροσεξία νερό που προορίζονταν για το πλύσιμο των ποδιών πάνω στα χέρια του Ηρακλή. Ο Ηρακλής εξοργίστηκε και τον χτύπησε τόσο δυνατά με τη γροθιά του που εκείνος πέθανε. Ο Ηρακλής αυτοεξορίστηκε στην Τραχίνα. Εκεί, ήταν εγκαταστημένος ο Κένταυρος Νέσσος. Ο Ηρακλής εξόντωσε τους συντρόφους του στο άντρο του Φόλου και ο Νέσσος κατόρθωσε να σωθεί και να φθάσει στον Εύηνο. Εκεί ασχολιόταν με το πέρασμα των οδοιπόρων, έναντι αμοιβής, στην απέναντι όχθη και ισχυριζόταν ότι τάχα οι Θεοί του ανέθεσαν αυτό το έργο. Ο Νέσσος έκλεψε την γυναίκα του Ηρακλή και ο Εύηνος που είδε να του κλέβουν την κόρη έτρεξε να την σώσει με αποτέλεσμα να πνιγεί στο ποταμό Λυκόρμα ( Εύηνος αργότερα αφού πήρε το όνομά του). Ο Ηρακλής   βρήκε τον Νέσσο και τον σκότωσε για να πάρει πίσω τη γυναίκα του. Είναι γνωστή η ελαιογραφία του J. F. Lagrenet, 1755, που φυλάσσεται στο Μουσείο του Λούβρου, στο Παρίσι. Σ' αυτή την ελαιογραφία ο Κένταυρος Νέσσος, αρπάζοντας τη Δηιάνειρα διασχίζει τον Εύηνο ποταμό, ενώ, από την απέναντι όχθη ο Ηρακλής τον τοξεύει για να υπερασπιστεί τη γυναίκα του.

Ο τάφος του Βασιλιά Εύηνου έχει βρεθεί στην απέναντι όχθη από το αγρόκτημα σήμερα σώζετε στο μουσείο της Αγκώνας.

Ιστορική Αναδρομή...

Η ονομασία του Δήμου Χάλκειας προήλθε κατά μια άποψη από την αρχαία παραθαλάσσια πόλη της Αιτωλίας την Χαλκίδα. Η ονομασία της πόλης πιστεύεται ότι προήλθε από το όρνιο Χαλκίνδη που ζούσε στην περιοχή ή από το γεγονός ότι η περιοχή έχει το χρώμα του χαλκού. Για την θέση και την ονομασία της υπάρχουν διαφορετικές απόψεις. Ο Όμηρος στην Ιλιάδα την αναφέρει ως " Αγχίαλο ", δηλαδή παραθαλάσσια πόλη της Αιτωλίας. Ο Στράβων την αναφέρει και ως " υποχαλκίδα ", πόλη δηλαδή χτισμένη στους πρόποδες του όρου Χαλκίς. Ο Πολύβιος την ονομάζει Χάλκεια χωρίς να προσδιορίζει την θέση της.

Πολιτιστική Κληρονομιά

Στο Δήμο Χάλκεια διασώζονται πολλά μνημεία. Εξωκλήσια με μεγάλο ιστορικό και πολιτιστικό ενδιαφέρον, σπηλιές από τα προϊστορικά χρόνια, κάστρα και πολλά άλλα μνημεία με ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Στην νότια απόκρημνη πλευρά του ιερού βουνού της Στερεάς Ελλάδας, της Βαράσοβας, σε υψόμετρο 80 περίπου μέτρων από τη θάλασσα ανοίγεται ευρύχωρο βραχοσκεπές σπήλαιο στο εσωτερικό του οποίου σώζονται ερείπια βυζαντινού οργανωμένου ασκητικού συγκροτήματος.

Η τοπική παράδοση διέσωσε το τοπωνύμιο " Αϊ- Νικόλας " και η λατρευτική παραδοσιακή συνείδηση των κατοίκων των γύρω χωριών διατήρησε την ιερότητα του χώρου, στο σχήμα ενός λιθόκτιστού βωμού - εικονοστασίου, στο βάθος της σπηλιάς. Στα 1991, ερευνητική ομάδα του πανεπιστημίου Ιωαννίνων ανέλαβε τη συστηματική διερεύνηση, καθορισμό και ανασκαφή του χώρου. Το σπήλαιο του Αγίου Νικολάου βρίσκεται στα δυτικά του χωριού Κάτω Βασιλική.

Ανατολικά του οικισμού η συστηματική ανασκαφή του πανεπιστημίου των Ιωαννίνων έφερε στο φως, στο λόφο της Αγίας Τριάδας, τεράστια παλαιοχριστιανική βασιλική που περιβάλλεται από βυζαντινό και υστεροκλασικό τείχος. Το σπήλαιο του Αγίου Νικολάου πρόκειται για τη μοναδική αυτού του είδους Εγκλείστρα που ανακαλύφθηκε στον Ελλαδικό χώρο και παρ' όλη την ερειπιώδη κατάσταση, στην οποία βρίσκεται, εντυπωσιάζει με την οργάνωση που φαίνεται ότι διαθέτει, τον φρουριακό χαρακτήρα και τη διάρκεια λειτουργίας του.

Το γεγονός ότι σώζεται σημαντικό μέρος από το ναό και σε ικανοποιητική κατάσταση η δεξαμενή, δείχνει, πως το σπήλαιο εγκαταλείφθηκε πολύ αργότερα από το άλλο του Αγίου Νικολάου, που βρίσκεται στην νότια πλευρά της Βαράσοβας. Στη βορειοανατολική πλευρά της Βαράσοβας ξεχωρίζει το ασκηταριό των Αγίων Πατέρων. Στο εσωτερικό του σπηλαίου διατηρούνται, σε ορισμένα σημεία, ερειπωμένοι τοίχοι, χτισμένοι με λίθους και πλίνθους. Το σπήλαιο ήταν ζωγραφισμένο, αλλά από την πολύχρονη εγκατάλειψη καταστράφηκαν τα περισσότερα επιχρίσματα. Σήμερα σώζονται τέσσερις παραστάσεις που παρουσιάζουν μεγάλες φθορές αλλά και μεγάλο εικονογραφικό ενδιαφέρον. Επίσης στον παραθαλάσσιο λόφο της Αγίας Τριάδας, ανατολικά του χωριού Κάτω Βασιλική, σώζεται περιτειχισμένη αρχαία πόλη.